بئر زبیدهبئر زبیده چاهی در نزدیکی مکه در وادی عرنه در حد غربی عرفات است. ۱ - موقعیت چاهبئر زبیده چاهی است در وادی عرنه در حد غربی عرفات در شرق مکه و پشت منا که به دستور زبیده (م. ۲۱۵ق.) همسر هارون الرشید (حک: ۱۷۰-۱۹۳ق.) حفر شد. [۱]
الاعلام باعلام بیت الله الحرام، محمد بن احمد النهروالی، ص۳۳۸.
[۲]
الارج المسکی، علی عبدالقادر الطبری، ص۸۳.
[۳]
تحصیل المرام، محمد بن احمد الصباغ، ج۲، ص۶۱۲.
[۴]
التاریخ القویم، محمد طاهر الکردی، ج۳، ص۳۵۴.
مردم مکه این چاه را به سبب عمق زیادش که ورود بدان را ترسناک می‌کرد، با نام حبس الجن می‌شناختند. [۵]
التاریخ القویم، محمد طاهر الکردی، ج۳، ص۴۰۶.
۲ - نحوه احداث و شمایل چاهاحداث این چاه پس از هنگامی رخ داد که زبیده بر آن شد تا برای حاجیان در عرفات آب آشامیدنی فراهم نماید. از این رو، با حفر قناتی آب چشمه نعمان در وادی نعمان بین مکه و طائف را به سوی عرفات هدایت کرد. آب قنات پس از ورود به برکه‌ای در عرفات، به سوی مزدلفهو سپس چاه زبیده می‌رسید. [۷]
الاعلام باعلام بیت الله الحرام، محمد بن احمد النهروالی، ص۳۳۸، ۳۴۱.
[۸]
الارج المسکی، علی عبدالقادر الطبری، ص۸۳.
به نوشته منابع، این چاه با استفاده از سنگ‌هایی بسیار بزرگ ساخته شده بود و حدود ۲۳ متر عمق داشت و دسترسی به آن با ۷۳ پله ممکن بود. [۹]
التاریخ القویم، محمد طاهر الکردی، ج۳، ص۴۰۶-۴۰۷.
با توجه به این ویژگی‌ها، آن چاه باید چیزی همانند آب انبار و مخزن آب بوده باشد. فاصله بئر زبیده با منبع اصلی تامین کننده آب آن، حدود ۳۳ کیلومتر بود. [۱۰]
مرآة الحرمین، ابراهیم رفعت پاشا، ج۱، ص۲۱۴.
شاید صعوبت و سنگلاخ بودن مسیر باعث شد تا این قنات در بئر زبیده به پایان برسد و تا مکه ادامه نیابد. [۱۱]
التاریخ القویم، محمد طاهر الکردی، ج۳، ص۴۰۷.
۳ - هزینه عملیات و بازسازیهزینه عملیات آب رسانی از وادی نعمان به چاه زبیده، همراه هزینه احداث چشمه‌های دیگر در حنین واقع در۲۰ کیلومتری شرق مکه را افزون بر یک میلیون و هفتصد هزار دینار دانسته‌اند. [۱۲]
مروج الذهب، المسعودی، ج۴، ص۲۲۶.
[۱۳]
الارج المسکی، علی عبدالقادر الطبری، ص۸۳.
آورده‌اند هنگامی که کارگزاران عملیات آب رسانی پس از پایان یافتن کار برای انجام محاسبات هزینه‌ها به بغداد نزد زبیده آمدند، وی با گشاده دستی با آن‌ها برخورد کرد و بدون توجه به دفاتر ثبت هزینه‌ها، طلب همه را پرداخت و بدهکاری‌های آن‌ها را بخشید و خلعت‌هایی نیز به آن‌ها اهدا کرد. [۱۴]
الاعلام باعلام بیت الله الحرام، محمد بن احمد النهروالی، ص۳۳۷.
[۱۵]
تحصیل المرام، محمد بن احمد الصباغ، ج۲، ص۶۱۰.
[۱۶]
مرآة الحرمین، ابراهیم رفعت پاشا، ج۱، ص۲۱۴.
بئر زبیده در طول تاریخ شاهد تعمیراتی نیز بود [۱۷]
الارج المسکی، علی عبدالقادر الطبری، ص۸۳-۸۴.
؛ ولی بیشترین توجه به آن هنگامی صورت گرفت که به دستور «فاطمه خانم سلطان» دختر سلطان سلیمان قانونی (حک: ۹۲۶-۹۷۴ق.) [۱۸]
التاریخ القویم، محمد طاهر الکردی، ج۳، ص۴۰۷.
یا همسر وی [۱۹]
منائح الکرم، علی بن تاج الدین السنجاری، ج۳، ص۳۵۳.
بازسازی شد. بر پایه این گزارش، به سال ۹۶۹ق. که بسیاری از چاه‌ها و چشمه‌های مکه به سبب خشکسالی از میان رفتند، از آن جا که چاه زبیده و سرچشمه آن در وادی نعمان هنوز اندک آبی داشت، مهندسان خبره و نیروهای زبده کوشیدند تا با لایروبی کانال‌های آب، حجم آب این چاه را بیفزایند. سپس مقرر شد تا آب این چاه را با حفر کانال‌هایی به چشمه حنین برسانند که پیش از آن در دوران زبیده تا مکه کانال کشی شده بود. [۲۰]
الاعلام باعلام بیت الله الحرام، محمد بن احمد النهروالی، ص۳۴۲-۳۴۹.
[۲۱]
منائح الکرم، علی بن تاج الدین السنجاری، ج۳، ص۳۵۳-۳۵۷.
[۲۲]
تحصیل المرام، محمد بن احمد الصباغ، ج۲، ص۶۱۹.
[۲۳]
التاریخ القویم، محمد طاهر الکردی، ج۳، ص۴۰۷-۴۰۸، ۴۱۲.
سرانجام این طرح پس از ۱۰ سال در ذی قعده سال ۹۷۹ق. با صرف هزینه‌ای افزون بر ۵۰۰ هزار دینار به پایان رسید. [۲۴]
الاعلام باعلام بیت الله الحرام، محمد بن احمد النهروالی، ص۳۴۳.
[۲۵]
مرآة الحرمین، ابراهیم رفعت پاشا، ج۱، ص۲۱۹-۲۲۰.
۴ - آب بئر برای کارگزاران کاروان‌های حجدر سده ۱۴ق. آب بئر زبیده با استفاده از مرکب‌ها برای شریف مکه، والیان و کارگزاران کاروان‌های حج حمل می‌شد. [۲۶]
مرآة الحرمین، ابراهیم رفعت پاشا، ج۱، ص۲۱۴.
در دوره سعودی، آب چشمه حنین و نیز چشمه نعمان، منبع تامین آب بئر زبیده، با دو قنات جداگانه در منطقه شیبیه مکه در یک جا گرد آمد وآب آن‌ها از طریق قنات و لوله به مناطق گوناگون منتقل شد. [۲۷]
التاریخ القویم، محمد طاهر الکردی، ج۳، ص۴۱۰.
۵ - منابعالارج المسکی فی التاریخ المکی: علی عبدالقادر الطبری (م. ۱۰۷۰ق.)، به کوشش الجمال، مکه، المکتبة التجاریه، ۱۴۱۶ق؛ الاعلام باعلام بیت الله الحرام: محمد بن احمد النهروالی (م. ۹۹۰ق.)، به کوشش علی محمد، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیه، ۱۴۲۵ق؛ التاریخ القویم: محمد طاهر الکردی، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، ۱۴۲۰ق؛ تحصیل المرام: محمد بن احمد الصباغ (م. ۱۳۲۱ق.)، به کوشش ابن دهیش، ۱۴۲۴ق؛ رحلة ابن بطوطه: ابن بطوطه (م. ۷۷۹ق.)، به کوشش التازی، الرباط، المملکة المغربیه، ۱۴۱۷ق؛ مرآة الحرمین: ابراهیم رفعت پاشا (م. ۱۳۵۳ق.)، قم، المطبعة العلمیه، ۱۳۴۴ق؛ مروج الذهب: المسعودی (م. ۳۴۶ق.)، به کوشش اسعد داغر، قم، دار الهجره، ۱۴۰۹ق؛ منائح الکرم: علی بن تاج الدین السنجاری (م. ۱۱۲۵ق.)، به کوشش المصری، مکه، جامعة‌ام القری، ۱۴۱۹ق. ۶ - پانویس
۷ - منبعحوزه نمایندگی ولی فقه در امور حج و زیارت، برگرفته از مقاله «بئر زبیده». |